Η Ελλάδα έχει έναν ιδιαίτερο λόγο για να είναι υπερήφανη για τον θεσμό της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, μιας και αποτελεί ιδέα της μεγάλης Ελληνίδας Μελίνας Μερκούρη, η οποία, ως Υπουργός Πολιτισμού, σε συνεργασία με τον Ζακ Λανγκ, Υπουργό Πολιτισμού της Γαλλίας, έβαλαν αυτό τον θεσμό σε εφαρμογή το 1985, με την Αθήνα να ορίζεται ως η πρώτη πολιτιστική πρωτεύουσα στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα επιλέγεται τέσσερα χρόνια πριν την έναρξη της “θητείας” της κάθε πόλης. Από το 1999 ορίζονται δύο πόλεις ως Πολιτιστικές Πρωτεύουσες, για να αποφεύγεται υπέρμετρος ανταγωνισμός μεταξύ των υποψηφίων πόλεων, ενώ τα τελευταία χρόνια ορίζονται τρεις πόλεις. Ο θεσμός αυτός είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τις πόλεις που επιλέγονται, τόσο σε οικονομικό όσο και πολιτιστικό επίπεδο. Μέχρι τώρα, πάνω από 60 πόλεις έχουν λάβει αυτή την τιμή, και όλες τους είδαν σημαντικά οφέλη από την θητεία τους ως Πολιτιστικές Πρωτεύουσες: οι πόλεις προβάλλονται διεθνώς, οι επισκέψεις των τουριστών αυξάνονται, οι ίδιοι οι κάτοικοι ενισχύουν την εικόνα της ίδιας τους της πόλης, ενώ γενικά οι πολίτες νιώθουν πως ανήκουν σε μια ενιαία ευρωπαϊκή κοινότητα. Παράλληλα, ο θεσμός αποτελεί κίνητρο για την ίδια την πολιτεία ώστε να κάνει κοινωφελή έργα και να αναβαθμίσει τις πόλεις αυτές.
Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι ευρωπαϊκός, αλλά οι πόλεις που επιλέγονται δεν περιορίζονται αυστηρά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά μπορούν να περιλαμβάνουν και πόλεις από υποψήφιες προς ένταξη χώρες, μέλη της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών, ακόμη και πιθανές υποψήφιες προς ένταξη χώρες. Για παράδειγμα, το 2010 μία από τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες ήταν η Κωνσταντινούπολη.
Για το 2023 επιλέχθηκαν ως Πολιτιστικές Πρωτεύουσες οι Ελευσίνα, η Timisoara (Ρουμανία), και το Veszprém-Balaton (Ουγγαρία). Η τελετή της παράδοσης του τίτλου έγινε στις 9 Ιανουαρίου στην Αθήνα, στην οποία οι Πολιτιστικές Πρωτεύουσες του 2022, το Esch-sur-Alzette (Λουξεμβούργο–Γαλλία), το Kaunas (Λιθουανία), και το Novi Sad (Σερβία), παρέδωσαν τα συμβολικά γλυπτά στις πόλεις του 2023.
Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα ως θεσμός έχει ως ακρογωνιαίο λίθο την ανάδειξη της ποικιλομορφίας της κουλτούρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον πλούτο των πολιτισμών που την απαρτίζουν, όπως αυτή σχηματίζει το πολύτιμο ψηφιδωτό των λαών της Ευρώπης, μα και τις αρχές που διαρρέουν ολόκληρο το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα, τις αρχές της ελευθερίας, της ειρήνης, της δικαιοσύνης.
Η Ελευσίνα, αναλαμβάνοντας τον ρόλο Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, έχει ήδη προγραμματίσει μια σειρά δράσεων, εκδηλώσεων, συναυλιών, ακόμη και μαθημάτων, με στόχο την ανάδειξη του ιστορικού βάθους της Ελευσίνας ως χώρου μυστηρίων και ιδιαίτερης πολιτιστικής σημασίας, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Ο Δήμος της Ελευσίνας έχει δημιουργήσει μια ειδική ιστοσελίδα για τα δρώμενα στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας το οποίο μπορείς να επισκεφθείς για περισσότερες πληροφορίες, αλλά και σελίδες σε Facebook, Twitter, Instagram, και YouTube.